Zasada pomocniczości, wyrażona w Preambule do Konstytucji RP, jest uznawana powszechnie za jedną z fundamentalnych zasad, według których powinno funkcjonować państwo. Zgodnie z tą zasadą, wykonywanie władzy publicznej powinno być przekazywane jak najbliżej adresatów działań, a jeśli jest to możliwe – im samym.
- Czym jest zasada pomocniczości
- Zasada pomocniczości w smart cities
- Zasada pomocniczości – zagrożenia
Zasada pomocniczości znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 1 Konstytucji, zgodnie z którym: „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.” Realizacja zasady pomocniczości dokonuje się poprzez działania samorządów: terytorialnych (art. 16 Konstytucji) i zawodowych (art. 17). W zasadę pomocniczości idealnie wpisuje się idea social enterprise.
W Łodzi pojawiają się inicjatywy np. w formie spółdzielni społecznych czy Telefonu Życzliwości, prowadzonego przez mieszkańców dla mieszkańców. Łódź może pochwalić się też świetnymi wynikami budżetu obywatelskiego i niesłabnącym zainteresowaniem tym projektem ze strony obywateli. Działania te świadczą o potrzebie współdziałania mieszkańców w swojego kreowaniu miasta.
Samorządom tym państwo powinno przekazywać część swojego władztwa, a one powinny je wykonywać w interesie publicznym. W literaturze prawniczej zasadę pomocniczości opisuje się tak, że to państwo powinno pomagać obywatelom w zarządzaniu ich sprawami – a nie odwrotnie.
Czym jest zasada pomocniczości
Zasada pomocniczości jest łączona z zasadą decentralizacji władzy publicznej. Oznacza ona obowiązek przekazywania samorządom wszystkich tych kompetencji, które nie muszą być zachowane przez władzę centralną. Konstytucja zobowiązuje do tego, by wraz z przekazywanymi zadaniami władzy publicznej były przekazywane odpowiednie środki finansowe.
Zasady te mają charakter fundamentalny, można więc uznać, że twórcy Konstytucji widzieli je jako regułę funkcjonowania państwa. Odbieranie kompetencji samorządom, poszerzanie zadań administracji centralnej, niewystarczające finansowanie zadań samorządowych, to bez wątpienia działania niezgodne z tym konstytucyjnym wzorcem działania państwa.
Poza samą Konstytucją, zasada pomocniczości i decentralizacji wynika również z Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego z 1985 r., ratyfikowanej przez Polskę w 1994 r.
Zasada pomocniczości może być realizowana także poprzez przekazywanie kompetencji poza system władzy rządowej lub samorządowej, w ręce samych zainteresowanych. W takich działaniach jak choćby pomoc społeczna daje znacznie lepsze efekty niż działanie państwa, ponieważ realizacją zadań publicznych zajmują się osoby najlepiej rozumiejące problemy oraz silnie zmotywowane do ich rozwiązywania. Przykładem jest tu choćby porównania skuteczności działania instytucjonalnych domów dziecka z działaniem rodzin zastępczych.
Zasada pomocniczości w smart cities
Udział we współtworzeniu i współzarządzaniu miastem to także realizacja konstytucyjnej zasady pomocniczości. Odwołując się do tej zasady należy uznać, że to sami mieszkańcy powinni zarządzać swoim miastem i rozwiązywać jego problemy – przy pomocy władzy samorządowej.
Smart cities stawia na otwartość na innowacje oraz elastyczność
Zasada pomocniczości – zagrożenia
Zasada pomocniczości napotyka jednak w praktyce na poważne bariery. Naturalną tendencją każdej władzy (zwłaszcza władzy wykonawczej) jest poszerzanie swoich kompetencji, kosztem pozostałych władz oraz samych obywateli. Przykładem jest tu choćby przenoszenie zadań i kompetencji „do góry” – do wyższych szczebli samorządowych (samorząd powiatowy) lub do organów władzy rządowej: wojewodów lub organów centralnych.
Tendencja ta wynika z nieufności do kompetencji obywatelskich oraz naiwnego przekonania, że władza wie lepiej, czego potrzeba społeczeństwu. Wyrazem tego sposobu myślenia jest także ustawodawstwo, które powinno przecież rozwijać zasadę pomocniczości. Przepisy regulujące funkcjonowanie samorządu terytorialnego stawiają jednak na współpracę ze społecznością lokalną w dość ograniczonych formach. Najczęściej wskazuje się tu na współpracę w postaci konsultacji, doradztwa, a nie realnego współtworzenia. Co charakterystyczne, najpopularniejszą formą uczestnictwa we współzarządzaniu miastem jest budżet obywatelski, a więc jedno z niewielu działań zapewniających realny wpływa na działania władz samorządowych.
Brak szczegółowych rozwiązań ustawowych nie oznacza jednak, że mieszkańcy są pozbawieni możliwości współtworzenia lub współzarządzania miastem. Zasada współuczestnictwa wynika z konstytucyjnej zasady pomocniczości. Z tego powodu inicjatywy obywatelskie, przyjmujące dowolną formę prawną: stowarzyszenia, spółdzielni społecznej, przedsiębiorstwa społecznego (social enterprise) mają konstytucyjne prawo do współtworzenia miasta. W końcu, zgodnie z art. 8 ust. 2 przepisy Konstytucji należy stosować bezpośrednio.
Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na temat rozwoju miast zapraszamy do zapoznania się z raportem.
Prof. Szymon Byczko